Ochotnicza Straż Pożarna (OSP) działa na podstawie ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (t. j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1393), ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t. j. Dz. U. z 2016 r. poz. 191, z późn. zm.) oraz własnego statutu.
W dniu 1 stycznia 2004 r. weszła w życie większość przepisów ustawy z 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.) oraz ustawy z 24 kwietnia 2003r. – Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 874, z późn. zm.). Na tej podstawie OSP mogą ubiegać się także o status organizacji pożytku publicznego, a po jego uzyskaniu wykonywać usługi z zakresu zadań publicznych określonych w ustawie, a także korzystać z darowizn z odpisów podatkowych osób fizycznych oraz innych przywilejów przewidzianych w ustawie.
OSP jest stowarzyszeniem posiadającym osobowość prawną, zarejestrowanym w Krajowym Rejestrze Sądowym.
OSP jest jednostką umundurowaną, wyposażoną w specjalistyczny sprzęt, przeznaczoną w szczególności do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi lub innymi miejscowymi zagrożeniami. Ponadto OSP informuje ludność o istniejących zagrożeniach pożarowych i ekologicznych oraz sposobach ochrony przed nimi, wspiera różnorodne formy pracy kulturalno-oświatowej, popularyzuje dorobek historyczny ruchu strażackiego, rozwija działalność artystyczną i sportową.
Szczegółowe zadania i organizację OSP określa statut. Wszelkie sprawy dot. ochrony przeciwpożarowej, określone w statucie OSP wymagają uzgodnienia z komendantem powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej właściwym ze względu na teren działania.
Statut OSP określa: siedzibę, teren działania, cele i sposoby działania, prawa i obowiązki członków, władze, majątek i fundusze OSP oraz zmiany statutu i rozwiązanie OSP.
Członkami OSP mogą być:
Członkowie OSP dzielą się na:
Członkiem czynnym może być osoba, która aktywnie uczestniczy w wykonywaniu postanowień statutu, opłaca składkę członkowską i złożyła przyrzeczenie następującej treści:
"W pełni świadom obowiązków strażaka - ochotnika uroczyście przyrzekam uczestniczyć w ochronie przeciwpożarowej majątku narodowego, być zdyscyplinowanym członkiem Ochotniczej Straży Pożarnej, dbałym o jej godność, ofiarnym i mężnym w ratowaniu życia ludzkiego i mienia."
Członkiem młodzieżowej drużyny pożarniczej (MDP) może zostać osoba, która ukończyła 12 lat, uzyskała zgodę opiekunów ustawowych i złożyła przyrzeczenie. Członkowie MDP w wieku 16 - 18 lat mogą być wybierani do władz OSP. MDP mogą być środowiskowe oraz tworzone w szkołach i placówkach wychowawczych oraz miejscu zamieszkania. Zasady organizacji MDP określa regulamin organizacyjny MDP zatwierdzony przez Zarząd Główny ZOSP RP.
Członkiem wspierającym może być osoba fizyczna lub prawna współdziałająca w rozwoju OSP, wspierająca finansowo lub w innej formie jej działalność. Członek wspierający - osoba fizyczna, a w przypadku osoby prawnej jej przedstawiciel ma prawo uczestniczyć w walnym zebraniu członków OSP i być wybieranym do władz OSP, korzystać z urządzeń i sprzętu będącego własnością OSP.
Członkiem honorowym może zostać członek OSP szczególnie zasłużony dla ochrony przeciwpożarowej. Godność członka honorowego nadaje walne zebranie. Członkowie honorowi nie opłacają składek członkowskich.
Zarząd OSP spośród członków czynnych tworzy jednostkę operacyjno-techniczną.
Władzami OSP są:
Zarząd wybiera ze swego grona prezesa, naczelnika straży, dwóch wiceprezesów, sekretarza i skarbnika a także może wybrać gospodarza, kronikarza i zastępcę naczelnika straży. Naczelnik straży sprawuje funkcję wiceprezesa. Prezes zarządu reprezentuje OSP na zewnątrz i kieruje całokształtem prac zarządu. Naczelnik straży kieruje jednostką operacyjno-taktyczną jednoosobowo w formie rozkazów i poleceń. Komisja rewizyjna jest organem kontrolnym OSP.