Powiat Toruński

158 lat temu wybuchło Powstanie Styczniowe

158 lat temu wybuchło Powstanie Styczniowe – największy i najdłużej trwający polski zryw niepodległościowy w epoce przedrozbiorowej.

Zarzewiem powstania styczniowego stały się krwawo stłumione demonstracje patriotyczno-religijne w Warszawie, które wywarły duży wpływ na nastroje społeczne w innych zaborach. Przełomowym wydarzeniem była patriotyczna manifestacja zorganizowana 8 kwietnia 1861 roku na Placu Zamkowym w Warszawie, krwawo stłumiona przez rosyjskie wojsko, które strzelając do bezbronnych uczestników protestu zabiło co najmniej 200 osób i raniło 500. Nie uciszyło to bynajmniej nastrojów niepodległościowych Polaków. Eskalowały one i po ogłoszeniu przez władze carskie poboru do wojska tzw. „branki” przyspieszyły na władzach konspiracyjnych podjęcie decyzji o wybuchu powstania. „Branka” po raz pierwszy od kilkunastu lat miała się odbyć nie przez losowanie, ale na podstawie imiennych list, na których znaleźli się działacze ówczesnego „polskiego podziemia”.

Wybuch powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. zakładał najpierw szybkie opanowanie miast na Kujawach, m.in. Płocka i wystąpienie Rządu Narodowego. Manifest oraz dekrety Rządu Narodowego ogłaszały bezwarunkowe uwłaszczenie chłopów oraz walkę z Rosją o niepodległą, demokratyczną Polskę w granicach przedrozbiorowych. W styczniu 1863 powstanie obejmowało już Królestwo Polskie, w lutym rozszerzyło się na Litwę, w kolejnych miesiącach sięgnęło okolic Dynaburga i Witebska oraz guberni kijowskiej i wołyńskiej. Z Galicji i zaboru pruskiego napływali ochotnicy, broń i zaopatrzenie. Przybyli też ochotnicy z Włoch, Węgier, Francji, a także Rosji. Niestety, pomimo dobrze przygotowanych i zorganizowanych struktur administracyjnych, szeroko zakrojonej dyplomacji i kampanii propagandowej, działania militarne od samego początku były prowadzone nieporadnie. Pierwsi dowódcy rezygnowali nie wierząc w powodzenie insurekcji, zostawiając powstańców bez kierownictwa. Walka powstańcza przybrała szybko charakter rozproszonej akcji partyzanckiej, podczas której stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. Przez szeregi powstańcze przewinęło się ponad 50 tys. osób, z których śmierć poniosło ponad 20 tysięcy. Większość ochotników pochodziła z ludu miejskiego, szlachty zaściankowej, robotników, inteligencji, młodzieży gimnazjalnej i studenckiej.

Walka partyzancka z potężną 200 tys. armią rosyjską poruszyła sumienia i wyzwoliła uczucia patriotyczne nie tylko elit, ale także przedstawicieli kręgów mieszczańskich i włościańskich spoza granic zaboru rosyjskiego: z Wielkopolski, Galicji, Pomorza, z ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej. Na ziemi chełmińskiej, podobnie jak w ówczesnych Prusach Zachodnich społeczeństwo polskie solidaryzowało się z demonstrantami, czego przejawem było m.in. nieurządzanie hucznych balów, noszenie strojów żałobnych i narodowych dla podkreślenia swej odrębności. Młodzież gimnazjalna manifestowała swoją postawę patriotyczną zakładając czamary, żupany i rogatywki ułańskie. Masowo odbywały się nabożeństwa żałobne, pielgrzymki (m.in. do Łąk ) i uroczystości przypominające o wielkich wiktoriach polskiego oręża.

Represje władz pruskich wzmogły się po podpisaniu w lutym 1863 r. prusko-rosyjskiej konwencji wojskowej w celu stłumienia powstania. Pomimo wzmożonego ucisku, wyjątkowo mocnego poparcia powstaniu udzieliły rody pomorskie. Wśród nich do najbardziej aktywnych uczestników powstania styczniowego należeli przedstawiciele rodu Schedlin-Czarlińskich, których majątki znajdowały się w Brąchnówku i Zakrzewku w powiecie toruńskim oraz Dubielnie w powiecie chełmińskim. Członkowie tego rodu z linii chwarzeńskiej: Felicjan (ojciec) i jego dzieci Emil z Brąchówka, Leon z Zakrzewka, Eugeniusz – student medycyny, Maksymilian – gimnazjalista i najmłodszy Wiktor proporcjonalnie do swego udziału byli represjonowani za swoją działalność patriotyczną. Gdy 17 października 1863 r. dyktatorem powstania został Romuald Traugutt, Leon Schedlin-Czarlińskich „Budrys” (1835-1918) został mianowany naczelnikiem korpusu w województwie chełmińskimi i brał czynny udział w organizacji powstańczej, zyskując wielkie uznanie i szacunek władz narodowych. W przygotowaniu oddziału pomorskiego, który miał przebić się do Królestwa z pomocą, uczestniczył także brat Leona – Emil Czarliński z Brąchówka. Niestety, tzw. kampania toruńska nieustannie nękana przez wojsko pruskie (aresztowano m.in. kilku dowódców tego oddziału, w tym trzech Czarlińskich) została rozbita przez Moskali zaraz po przekroczeniu granicy[1].

Trwające kilkanaście miesięcy powstanie zakończyło się klęską. Polaków dotknęły liczne represje m.in. konfiskata majątków ziemiańskich, kasacja klasztorów na obszarze Królestwa Polskiego, wysokie kontrybucje, a przede wszystkim rusyfikacja ziem polskich, ograniczenie życia politycznego i społecznego. Za udział w powstaniu władze carskie skazały na śmierć co najmniej 669 osób, na zasłanie wywieziono 38 tys., z czego ok. 20 tys. na Syberię, w tym 4 tys. na katorgę. Na emigracji znalazło się około 10 tys. powstańców.

Część nazwisk powstańców pochodzących z obecnego powiatu toruńskiego udało się odtworzyć a pozostali ze względu na brak źródeł spoczywają jako bezimienni w naszej zbiorowej narodowej pamięci.

Wydawany periodycznie przez powiat „Słownik biograficzny powiatu toruńskiego” systematycznie przybliża mieszkańcom życiorysy wybitnych i zasłużonych osób z naszego powiatu. W dotychczasowych tomach ukazały się m.in. biogramy przedstawicieli rodu Czarlińskich[2], biogram Alfreda Lucjana Wiktora Zawiszy Czarnego (1811-1878), weterana powstania listopadowego, aresztowanego w 1864 r. i osadzonego na kilka tygodni w chełmińskim więzieniu za wspieranie uczestników powstania styczniowego[3]. Osobny rozdział w Słowniku powstańcom styczniowego zrywu poświecił Dariusz Chrobak. W swoim artykule wymienia nazwiska powstańców mających proweniencje w Gminie Czernikowo, w Gminie Zławieś Wielka, w Gminie Lubicz[4] . Przy okazji w swojej pracy zamieścił bibliografię, która pomoże zainteresowanym pogłębić wiedzę na temat powstania.

[1] Piotr Krzysztof Kuty, Udział Schedlin-Czarlińskich w powstaniu styczniowym i pracy organicznej jako przykład realizacji romantycznych i pozytywistycznych idei odzyskania niepodległości [w:] Roczniki Humanistyczne, Lublin 1991-1992, T. XXXIX-XL, z.2, s.97-158.

[2] P. Birecki, Czarliński Leon III Marian vel Lech, Leszek Schedlin [w:] Słownik biograficzny powiatu toruńskiego,
T 1, Toruń 2010, s. 13-17.

[3] R. Muzioł, Alfreda Lucjana Wiktora Zawiszy Czarnego (1811-1878) powstaniec listopadowy, oficer wojsk polskich [w:] Słownik biograficzny powiatu toruńskiego, Toruń 2019, T 2, s. 173-185.

[4] D. Chrobak, Uczestnicy powstania styczniowego w powiecie toruńskim, [w:] Słownik biograficzny powiatu toruńskiego,  Toruń 2013,  T.2, s. 39.

drukuj (158 lat temu wybuchło Powstanie Styczniowe)